Over waarheidszoekers, complotdenkers en compleetdenkers

Onderstaande tekst is geschreven als inleiding bij het leerhuis over complotdenken, dat door de corona helaas meerdere malen moest worden uitgesteld. Daarom hierbij aangeboden.

The truth is out there

Over waarheidszoekers, complotdenkers en compleetdenkers

Het is niet meer ‘ik denk, dus ik ben’, maar ‘ik voel, dus ik ben’ – Peter Pannekoek in zijn Oudjaarsconference

Eén enkel boek, ‘The great Reset’,  bracht World Economic Forum in het wappievizier – Hans Nauta in Trouw

(Bij een foto met een vraagteken): ‘Willen ze eigenlijk wel dat we gezond zijn? Waarom is het stimuleren van een gezonde leefstijl geen onderdeel van de covidmaatregelen? Willen ze ons verenigen of juist verdelen? Is het niet eenvoudiger om te regeren over een samenleving die wordt gestuurd door angst? Ze, dat zijn de media, ,de farmaceutische industrie, de regeringen en de grote bedrijven. Ik heb altijd vragen gesteld en ben geboren in een gezin dat nooit zomaar volgde.

Ik probeer alles te vergeten dat ik geloofde over mezelf en de wereld. Ik begin opnieuw, bijna zoals mijn eigen Great Reset. Als ik niet meer welkom ben om dat ik heb besloten te luisteren naar mijn intuïtie, naar het geluid van wetenschappers die worden gecensureerd, word ik dan verbannen? Of moet ik zelf die stap maar nemen? ‘ – Doutzen Kroes op Instagram

Als je de mainstream media volgt, is het je wellicht opgevallen dat veel nieuwsitems buitengewoon eenzijdig worden belicht en vaak gespeend zijn van elke vorm van ethische intelligente en daarmee betrouwbare journalistiek. Alle kanalen brengen vrijwel hetzelfde. Ze accepteren klakkeloos de meest extreme inconsistenties in de nieuwsgaring en voeden deze actief zonder uberhaupt zelf redactieonderzoek te doen. Tegengeluid? Ho maar, er is maar één verhaal dat wordt gedeeld. Wie het officiële verhaal niet gelooft, is een complotdenker. Dit wegzetten en demoniseren laat zien dat vrije en onafhankelijke onderzoeksjournalistiek  vaak ver te zoeken is. – Sani Orchi, voormalig medewerker AT5, PowNews en RTV Noord-Holland in ‘The truth is out there’

Uit de ‘boreale’ verkiezingstoespraak: Onze christelijke-witte- beschaving gaat kapot door ‘immigratie’ (homeopatische verdunning), klimaat-hocus-pocus en Europees centralisme. Dit is onze utopie: Forumland, met eigen scholen, een eigen munt en een datingapp voor gelijkgestemden, zomerscholen, trainingskampen en skireizen. – Thierry Baudet

Op zoek naar waarheid

“Wat is waarheid?”sprak ooit Pontius Pilatus tijdens het fakeproces tegen Jezus van Nazareth. En het was niet de laatste keer dat deze vraag gesteld werd.

Vooral filosofen hebben zich in de loop der tijden met deze vraag bezig gehouden. Denk bijvoorbeeld aan Immanuel Kant. Hij stelde een paar basisvragen: Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? Met het oog op die eerste vraag, van het weten en dus van de waarheid, riep hij mensen op om daar zelf naar op zoek te gaan. Zo werden zijn woorden het adagium van de Verlichting: het uittreden van de mens uit de onmondigheid die hij aan zichzelf te wijten heeft. Waarheid was dus niet langer iets wat je op gezag van een ander, en denk daarbij vooral aan Kerk en Overheid, aanneemt. Dat klinkt heel modern, om niet te zeggen actueel en het was destijds in elk geval het vliegwiel voor modern, kritisch onderzoek. Waarvoor dank, meneer Kant.

En toch… onbedoeld is hier iets in werking gezet, waar we nu de soms wrange vruchten van plukken. Want ja, iedereen heeft tegenwoordig zijn of haar eigen waarheid. Daar kun je natuurlijk niet Kant alleen de schuld van geven;  hij verwees bij die zoektocht naar de waarheid nadrukkelijk naar de Rede en dat is niet hetzelfde als de intuïtie waarop een influencer als Doutzen Kroes zich beroept. Maar ook zij is in zekere zin een product van de geschiedenis. Want in reactie op het rationele denken van de Verlichters benadrukten de denkers van de Romantiek dat waarheid wel authentiek, waarachtig, persoonlijk moest zijn. En daarmee ben je nog maar een stappen verwijderd van ieder zijn of haar eigen waarheid. Sinds de zestiger jaren heeft het ‘idee waarheid’ een ware slijtageslag ondergaan. Was het bevragen daarvan ooit de brandstof voor wetenschappelijke vooruitgang, nu lijkt alles waar te kunnen zijn. In filosofische termen:  waarheid is enkel een constructie. Einde dus van de grote verhalen. In termen  van de huidige sociale media: waarheid is ook maar een mening.

Socioloog Jaron Harambam, co-auteur van ‘The truth is out there’,  schrijft in de inleiding van dit boek: Om de wereld om ons heen te begrijpen, moeten wij in onze complexe postmoderne samenleving steeds meer een beroep doen op de experts die kennis van zaken hebben. Wij kunnen nu eenmaal niet alles zelf weten en dus gaan we te rade bij hen die er jarenlang voor hebben doorgeleerd en over specifieke onderwerpen ook nog eens de nodige praktijkervaring hebben opgedaan. Door een verdeling van taken hebben wij de waarheid uitbesteed aan deskundigen die weten hoe het zit en bereid zijn hun kennis met ons te delen. Wat waar is, wordt daarmee vooral een kwestie van vertrouwen.  Vertrouwen in de integriteit van de experts en de instituten waar zij aan zijn verbonden, in de betrouwbaarheid  van de onderzoeksmethoden en instrumenten die zij hanteren, in de onafhankelijkheid van de toezichthoudende autoriteiten, en natuurlijk vertrouwen in de kennis die zij als waarheid presenteren. Alleen: dat vertrouwen is tanende. Het vertrouwen in de wetenschap en meer algemeen in de instituties. Of het nu gaat om corona, klimaatopwarming, het geldsysteem, immigratie en zo kunnen we nog wel even doorgaan.

Wat is de oorzaak van dit gebrek aan vertrouwen, of met andere woorden: waar komt dit wantrouwen vandaan?

Een eenduidig antwoord lijkt er niet te zijn, maar we doen wel een poging om iets daarvan op het spoor te komen.

We doen dat in het spoor van de Franse filosoof Eric Sadin, die onlangs het boek ‘Het tijdperk van de ik-tiran’ schreef. Hij neemt ons mee terug naar de jaren tachtig, naar de opkomst van het neoliberalisme. Grote bedrijven richten zich steeds meer op louter winst en mensen werkten steeds vaker als ZZP-ers in plaats van in dienstverband, waardoor ze het in toenemende mate zonder de bescherming van bijvoorbeeld een CAO moesten stellen. Dat is uitgemond in de huidige platformeconomie van bedrijven als Amazon, Uber en Airbnb. Zelfredzaamheid en eigen belang boven gemeenschapszin voerden de boventoon. Sadin: “Daar kwam rond de eeuwwisseling nog iets bij: door de ontwikkeling van de informatica-technologie konden grote bedrijven hun greep op de werknemer  verstevigen. Vanaf toen werd het individu helemaal vermorzeld. Want met het neoliberalisme kwam ook een nieuw mensbeeld, dat vooral bestond uit een nieuwe opgave voor de mens. Voortaan moest je aan jezelf werken alsof je een product was. Het leven werd een pitch, waarin je je voortdurend moest bewijzen tegenover anderen. De vraag is dan: hoe zit het degenen die er niet in hun eentje in slagen om succesvol te worden of zich op z’n minst te redden. Met de mensen die kwetsbaar zijn en niet dezelfde intellectuele capaciteiten hebben? Die worden in de steek gelaten of voelen dat in elk geval zo. (NB Denk aan de zgn. deplorables in de VS en de gele hesjes in Frankrijk) De solidariteit staat op het spel, de sociale orde is koud en onverschillig. Maar als de nood het hoogst is, is de  redding nabij. De socicale netwerken werden geïntroduceerd, een wereld waarin we plotseling wél leken mee te tellen. Mensen werden dan wel geminacht door de politiek en vernederd op hun werk, maar ze konden zich voluit uiten op de sociale media. In het begin misschien nog ludiek, vakantiefotootje, maar als snel werden de sociale media minder speels en steeds meer van levensbelang voor grote groepen. Iedereen kon op zijn of haar eigen pagina zeggen wat hij wilde en zo werden we weer gezien en gehoord, was de gedachte. Maar de gevolgen waren desastreus.  Want wat creëeer je met sociale media? Een wereld waarin je eigen woorden centraal staan, waarin in andere niet meer meetellen: de wereld van de ik-tiran.”

Tot zover de gedachtegang van Sadin. Samengevat: we zien een politiek-economisch klimaat waarin steeds meer mensen zich niet meer gezien en gehoord worden ( en die dus hun vertrouwen in de politiek ,’ zakkenvullers’ ,en de instituties verliezen) en de opkomst van een nieuwe virtuele wereld waarin dezelfde mensen wel iemand kunnen zijn, van zich kunnen laten horen en zich daarmee gezien en gehoord weten. Michael Sandel spreekt in dit verband over de slachtoffers van de meritocratie en veel van de hedendaagse complotdenkers beginnen in dat kamp van de verliezers van de zogenaamde open samenleving.                        

Cees Zweistra, auteur van het boek ‘Waarheidszoekers’ spreekt in termen van thuisloosheid in de echte wereld, om vervolgens in een eigen, parallelle wereld een nieuw thuis te vinden’. Niet iedereen profiteert van de globalisering en de technologische vooruitgang en ergens is hier een geest van opstand en verzet opgekomen. Dat kan soms ongevaarlijk lijken en dan hebben we het over gekkies en wappies (iemand die stellig gelooft dat de aarde plat is lijkt niet direct een gevaar voor de samenleving) maar we moeten er niet te luchtig over denken. Sinds de bestorming van het Capitol weten we waar het toe kan leiden. De Trump en Baudets en Q’s in deze wereld kunnen uit deze onvrede en dit wantrouwen en deze thuisloosheid soms naargeestige om niet te zeggen gevaarlijke sentimenten losmaken. Als we het hedendaagse complotdenken  ( en daarin onderscheid het zich van het oude complotdenken)  zien als een existentiële revolte tegen de koers van de samenleving, vanuit een soms eigen parallel universum, dan is alertheid geboden.  Al was het maar omdat er naast complotdenkers ook complotbedenkers bestaan.

Is kritisch tegenover de macht en de instituties dan geen groot democratisch goed? Laat  daar vooral geen misverstand over bestaan. Alleen is het de vraag of de gemiddelde complotdenker dit grote goed niet hopeloos  voorbijschiet door afscheid te nemen van de wereld die zich aan ons voordoet en zijn/haar toevlucht te zoeken in een eigen wereld. (Dat zie je gebeuren bij het FvD, dat eigenlijk zelden of nooit ingaat op reële vraagstukken, maar vooral droomt van Forumland). “Ik stel alleen maar vragen”, is er in feite ook zo een. Voor je het weet een blijk van onwil om echt verantwoordelijkheid te nemen, daarbij geholpen door de sociale media die jouw reële aanwezigheid ter ondersteuning overbodig maakt. Fysieke ontmoetingsplekken worden vervangen door ‘bubbels’. Een zelfde zoekterm bij Google levert heel verschillende resultaten op, afhankelijk van de sociale context waarin je je beweegt. (denk aan het verhaal over Lubach over algoritmes)

In deze cursus zouden we kennis nemen van een aantal ‘alternatieve’ visies op de wereld, maar daarom nu twee voorbeelden uit de wereld van de politiek, waarin we zien hoe een verhaal dat in oorspronkelijk een relatie had met de echte wereld, uiteindelijk toch een eigen spoor kan gaan. Het eerst betreft de zg. Birther Movement. Uitgelekte e-mails uit het Democratisch kamp ten tijde van nominatiestrijd in 2008, waarin Clinton twijfels uitsprak of Obama wel  voldoende Amerikaans was. Twijfels bedoeld voor intern democratisch gebruik. Maar de onlinewereld pikte het verhaal op en een grote gemeenschap, vooral Republikeinen maar ook Democraten begonnen te geloven dat Obama geen Amerikaan was, in het slechtste variant zelfs een moslim-Arabier. Waarom wilden zoveel mensen dat geloven? Niet omdat het een kern van waarheid had maar omdat het hen de mogelijkheid bood de werkelijkheid te negeren waarin een Afro-Amerikaan gekozen was tot president. Die werkelijkheid was in hun ogen blijkbaar zo bizar en onbestaanbaar dat er een eigen werkelijkheid tegenover moest worden gesteld.

Wat dichter bij huis: het boerenprotest. Hier gaat het om de verhouding van de ethiek van het verzet en een vorm van complotdenken. Het boerenprotest begon vanuit Agractie, een collectief van boeren dat zich in de samenleving niet gezien en gehoord voelt. Hun protest was gericht op herstel. Het had de structuur van verzet tegen uitwassen in de samenleving die naar hun overtuiging ten onrechte op de boeren wordt afgewenteld. Het doel van de acties was onder meer herwaardering van de boer, het uitbannen van de uitwassen zoals disproportionele import van buitenlands vlees en het voorzichtig herstel van een relatie tussen boer en natuur. Bovendien werd gesteld dat er een disbalans is tussen de inspanningen die de boeren moeten leveren en andere sectoren als luchtvaart, bouw en industrie.

Het collectief van Farmers Defence Force dat zich aansloot, valt buiten deze ethiek van het verzet. Het heeft in alles de kenmerken van een naar binnen gericht protest, dat zich niets aantrekt van de werkelijke noden en zorgen van de samenleving. Het is in een vacuum gestapt en heeft dat aangegrepen om een eigen belang na te streven. Volgens de FDF is de Nederlandse natuur prima op orde, de Nederlandse landbouw de meest duurzame ter wereld en het stikstofprobleem verzonnen door ambtenaren om goedwillende boeren in een kwaad daglicht te stellen ( en dus werd er met veel vertoon van materieel verhaal gehaald bij het RIVM) De FDF zit in een wereld waar boeren, door eigen keuzes en het systeem waarbinnen zij gedwongen zijn te werken, vervreemd zijn van een normaal contact met hun natuurlijk omgeving en de samenleving waarin ze staan. In plaats van een poging om dat contact te herstellen en de eigen sector kritisch te bezien, kiest het voor een engagement dat de kloof eerder versterkt. En dus hoeft het ons niet te verwonderen dat Baudet en zijn companen ook als snel in beeld waren.

De complotdenker van nu lijkt uit-de-wereld-geworpen. De relaties waaruit hij zichzelf en zijn wereld zou moeten weven, zijn verbroken en daarmee is zijn bestaan unheimisch geworden. En dus zoekt hij een wereld die hij naar zijn hand kan zetten. De tragiek hiervan is in feite dat de authentieke moed die sommigen hebben om  tegendraads te zijn en instituties en machthebbers het vuur aan de schenen te leggen, zich soms voor je het weet verliest in bizarre veronderstellingen en visies, waarmee op zich relevante dossiers onder het kleed geschoffeld kunnen worden. Vraag blijft daarmee: waarom blijft de ene kritische denker gewoon kritisch doorzoeken en vragen (denk aan veel onderzoeksjournalistiek) en verlies de andere zich in complotdenken? Wat is dat?